Отбасында заңға мойынсұнушылық мінез-құлықты қалыптастыру.

Әлеуметтік педагог Астапенко Л. В.

     Заңға бағынушылық мінез-құлық деп ең алдымен адамның заң талаптарына саналы бағынуымен сипатталатын жауапты заңды мінез-құлқы түсініледі.  Мінез - құлықтың балама тәсілдері бала санасына қол жеткізу үшін-олар бала үшін тартымдылыққа ие болуы тиіс. Бұл жеке мүдделердің ынталандыру күші және моральдық нормалардың эмоционалдық оқталуы бала үшін түсінікті болуы тиіс дегенді білдіреді. Мұндай нұсқа баланың моральдық дамуының белгілі бір кезеңінде мынадай жағдайларда шындыққа айналады: бала моральдық норманы білуге, оның әлеуметтік мәнін қабылдауға және оған эмоционалды түрде боялған қарым-қатынасқа ие болуға тиіс. Бала моральдық дамудың осындай деңгейіне жеткенде, ол моральдық нормаларды түсіну және игеру құралы ретінде көрінетін қарама-қайшы жағдайға заңды түрде түседі.  Осылайша қарама-қайшы жағдай қарым-қатынас процесін, баланың санасында өз әрекеттері мен қоғамның моральдық нормаларын салыстыруды қамтамасыз ететін құрал болып табылады. Санада екі қарама-қарсы мінез-құлық тәсілінің болуына байланысты қарама-қайшы жағдайға тап болған кезде бала диалектикалық есепті шешетін болады, оның нәтижесі нақты әрекет тәсілін саналы таңдау болады.  Осылайша, баланың қарама-қайшы жағдайда игерген моральдық нормасы "тұлғалық норма," моральдық критерий болып табылады. Арнайы ұйымдастырылған тәрбие іс-әрекеті процесінде баланы өмірлік таңдаудың әр түрлі жағдайларына қосу және оны өз таңдауын жасауға үйрету, сол арқылы оның саналы заңға мойынсұнушылық мінез-құлқын қалыптастыруға ықпал ету қажет екені анық.

     Педагогикалық әдебиетте соңғы онжылдықта балалар мен жасөспірімдерді адамгершілік-құқықтық тәрбиелеу туралы мәселе ерекше өзекті болды. Тұлғаның заңға мойынсұнушылық мінез-құлқы осындай тәрбиенің нәтижесі ретінде қарастырылады.

     Адамгершілік-құқықтық тәрбие - бұл балалар мен жасөспірімдердің адамгершілік-құқықтық білімін олардың жеке нанымдарына, сондай-ақ осының негізінде өз істері мен іс-әрекеттеріне, жалпы мінез-құлқына деген жауапкершілікті қалыптастыруды қамтитын мақсатты үдеріс.

    Білім оқушыға өз іс-әрекеттері мен басқа адамдардың мінез-құлқын жалпы қабылданған нормалармен байланыстыруға мүмкіндік береді,осы іс-әрекеттерге саналы түрде тиісті түзетулер енгізуге көмектеседі. Адамгершілік-құқықтық білімді игеру процесінде бала өмірде рұқсат етілген және рұқсат етілмеген туралы неғұрлым нақты түсінікке ие болады, осылайша, заңға мойынсұнушылық мінез-құлықты саналы игеру үшін қажетті өзінің нақты мүмкіндіктерін кеңейтеді.

    Тұлғаның заңға мойынсұнушылық мінез-құлқын қалыптастыру үшін осы мінез-құлықтың үш деңгейде жұмыс істейтінін есте сақтау қажет:

- Когнитивті (білім) деңгей. Сипаттама сипатындағы құқықтық білім, нормативтік және бағалау білімі. Бұл білім құқықтық болмыстың бар екендігі туралы ұғымдарға сүйенетін тұлғаның бағалау пайымдауларының жүйесін білдіреді. Бұл жүйенің өзегі жеке адамның құқықтық нанымдары (құқық талаптарының орындылығы мен әділдігіне, құқықтық нормалардың нұсқамаларын орындау қажеттігіне, құқық тәртібін құндылық ретінде сақтауға деген сенім) болып табылады.

     Баланың жас ерекшеліктеріне қарай құқықтық білім мен ұсыныстардың мазмұны әр түрлі болуы мүмкін: ересектер мен балалармен – мектепке дейінгі жастағы мінез-құлық ережелері туралы қарапайым ұғымдардан – азаматтардың құқықтарын қорғайтын және 14 жасқа қарай жауапты болуға міндеттейтін заңдардың нақты білімдеріне дейін. Балада осы деңгейдің көрсетілуін қоғамдағы адамның мінез-құлқының ережелері мен нормалары туралы қалыптасқан түсінік пен білім арқылы анықтауға болады.

   - Эмоционалдық деңгей жеке тұлғаның өз міндеттеріне, ережелерді, заңдарды, басқа да құқықтарды сақтау қажеттілігіне деген эмоционалдық қарым-қатынасын білдіреді. Бұл деңгейде құқық нормаларын сақтауға құқықтық қондырғы қалыптасады. Әр түрлі өмірлік жағдайларда адамдардың жағымды және жағымсыз көріністеріне эмоциялық көңіл бөлу, қайырымдылық және т.б. – заңға мойынсұнушылық мінез-құлықты ынталандыратын маңызды құрамдас бөлік болып табылады.

- Мінез-құлық деңгейі әртүрлі өмірлік жағдайларда тұлғаның іс-әрекеттерінде, әрекеттерінде көрінеді. Бұл деңгей құқықтық талаптарды орындауға дайындықты қамтиды. Мінез-құлық деңгейі тұлғаның құндылық-құқықтық бағдарын айқын көрсетеді және оның жеке құқықтық санасын көрсетеді.

   Бұл деңгейлер тұлғаның біртұтас мінез-құлқын негіздейтін, оның азаматтық-құқықтық ұстанымын көрсететін өзара байланысты компоненттер болып табылатынына назар аудару қажет. Демек, адамды адамгершілік-құқықтық тәрбиелеу процесі жеке тұлғаның жеке деңгейіне емес (мысалы, тек білім), жалпы адамның барлық тұлғасына бағдарлануы тиіс. Жеке тұлғаның қалыптасуы мен оның мінез-құлық стратегиясын таңдауда отбасында дамитын өмір салты жетекші рөл атқарады.

   Заңға мойынсұнушылық мінез-құлықты қалыптастыру кезінде балалар мен жасөспірімдердің субкультурасы ерекше рөл атқарады, оның шеңберінде формальды емес бірлестіктер пайда болады. Формалды емес бірлестіктер жалпы мінез-құлықтың, өмір салты мен құндылық ұстанымдарының негізінде ресми тіркелмеген стихиялық қалыптасқан жастар топтары деп аталады. Көптеген зерттеулерде жасөспірімдердің бейресми топтары қоғамда және формальды ұйымдарда жиі қолданылатын, өз нормалары, құндылықтары, мақсаттары мен мүдделері бар, пайда болу, даму және жұмыс істеу ерекше заңдары бар ерекше әлеуметтік организм ретінде ұсынылған. Психологтардың пікірінше, жасөспірімдердің бейресми бірлестіктерге кіруінің себептері: отбасындағы психологиялық қолайсыздық, ұйымдастырылмаған бос уақыт, ересектерге деген қажеттілікті іске асыру, мемлекеттік және жастар қоғамдық ұйымдарының жұмысындағы бюрократизм мен формализм болып табылады. Сондай-ақ себептер арасында оқу үлгерімі төмен жасөспірімдердің сынып ұжымынан шеттетілуі, балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтік қажеттіліктеріне ересектердің назар аудармауы, бұл қадағалаусыздыққа алып келеді, жалғыздық, қажетсіздік, қорғансыздық сезімін тудырады.